Θεωρίες συνωμοσίας και ψυχοπαθολογίας

Με το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού παρατηρήθηκε ένα παράλληλο ξέσπασμα θεωριών συνωμοσίας. Παρόλο που αρκετές από αυτές τις θεωρίες έχουν θεωρηθεί ακραίες σε βαθμό, μάλιστα, που κάποιοι αναφέρονται με απαξιωτικό τρόπο σε εκείνους που τις υποστηρίζουν, εν τούτοις δεν είναι σαφές κατά πόσο μία τέτοια θεωρία συνιστά πράγματι ψυχοπαθολογικό φαινόμενο. Το παρόν κείμενο θα επιχειρήσει μία σύντομη σκιαγράφηση του φαινομένου της παράνοιας, μία μορφή ψυχοπαθολογίας πολύ συχνότερη από όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε, μιας και υφίσταται ως κάποιον βαθμό στον καθένα από εμάς, χωρίς μάλιστα να το συνειδητοποιούμε.

Ο όρος παράνοια χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στο παρελθόν για να περιγράψει καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη παραληρητικών ιδεών χωρίς να συνυπάρχουν έκδηλα στοιχεία από την λοιπή σφαίρα ψυχοπαθολογίας, όπως άγχος, ψυχοκινητικές διαταραχές ή κατάθλιψη (1). Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται ευρέως στην ψυχανάλυση, ενώ στην ψυχιατρική έχει επικρατήσει πλέον ο όρος παραληρητική διαταραχή (2,3).

Σε κάθε περίπτωση, η παραληρητική ιδέα είναι το κυριότερο γνώρισμα της παράνοιας ή παραληρητικής διαταραχής. Σύμφωνα με τα σύγχρονα διαγνωστικά κριτήρια, παραληρητική ιδέα είναι μία σταθερή, επίμονη και άκαμπτη πεποίθηση που δεν μεταβάλλεται, ακόμα και αν υφίστανται ενδείξεις περί του αντιθέτου (4,5). Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι το «παθολογικό» μίας ιδέας συνίσταται κυρίως στην ακαμψία με την οποία αυτή εκδηλώνεται και όχι τόσο στο περιεχόμενό της. Ο συνομιλητής ενός ατόμου που εκφράζει μία τέτοια ιδέα σύντομα θα διαπιστώσει ότι δεν έχει νόημα οποιαδήποτε περαιτέρω συζήτηση περί του θέματος αυτού, μιας και το άτομο με το οποίο συνομιλεί όχι μόνο δεν μετακινείται από την αρχική του τοποθέτηση, αλλά επιτίθεται σε όποιον επιχειρηματολογήσει περί του αντιθέτου.

Ιδιαίτερο γνώρισμα της παραληρητικής διαταραχής είναι ότι οι παραληρητικές ιδέες είναι αληθοφανείς, σε αντίθεση με άλλες ψυχώσεις, όπως η σχιζοφρένεια, όπου το παραλήρημα είναι συνήθως αλλόκοτο. Παραδείγματα αληθοφανών παραληρητικών ιδεών είναι ένα ζηλοτυπικό παραλήρημα, στο οποίο ο ασθενής διατηρεί την πεποίθηση ότι ο/η ερωτικός σύντροφός του τον απατά, ή ένα παραλήρημα καταδίωξης, όπου ο ασθενής διατηρεί την πεποίθηση ότι κάποια άτομα συνωμοτούν για να τον βλάψουν.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να θεωρήσουμε την ικανότητα ενός ατόμου να αναθεωρεί, να εξελίσσει ή ακόμα και να απορρίπτει κάποιες από τις πεποιθήσεις του, ως ένδειξη ψυχικής υγείας. Αυτό προϋποθέτει μία κάποια ανοχή στο έλλειμμα και την απώλεια που αναπόφευκτα συνοδεύει την εμπειρία της ζωής, όπως έλλειμμα φροντίδας, σταθερότητας, νοήματος, γνώσης κ.α. ή απώλεια αγαπημένων ανθρώπων.

Σύμφωνα με κάποιες ψυχαναλυτικές θεωρίες η παράνοια είναι ένας πολύ ισχυρός, αλλά σχετικά πρωτόγονος μηχανισμός αντιμετώπισης της απώλειας και του κενού. Σύμφωνα με την Melanie Klein, αυτός ο μηχανισμός παραπέμπει στην απόπειρα ενός μωρού να διαχειριστεί την απουσία της μητρικής φροντίδας, μία απουσία που είτε προσπαθεί να αρνηθεί, είτε να καλύψει με το «κακό» που εισβάλλει την στιγμή που το «καλό» απουσιάζει (6,7). Με αυτόν τον τελευταίο τρόπο ο φόβος αφανισμού και θανάτου από την έλλειψη φροντίδας μετατρέπεται σε ένα άγχος καταδίωξης, που είναι σαφώς λιγότερο επώδυνο, μιας και αυτό το "κακό" που καταδιώκει προσφέρει παράλληλα και κάποιου είδους συντροφιά.

Έτσι, μία παραληρητική ιδέα μπορεί να ανακουφίζει με ισχυρό και άμεσο τρόπο, διότι είτε ακυρώνει μία οδυνηρή πραγματικότητα, είτε καλύπτει μεμιάς το κενό που αυτή αφήνει. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι περισσότερο επώδυνο να ζει κανείς σε ένα απειλητικό περιβάλλον γεμάτο αβεβαιότητα, ως συνέπεια πχ ενός γεγονότος όπως η πανδημία, από το να αρνηθεί την ύπαρξη του ίδιου του γεγονότος. Επιπλέον, τα σενάρια συνωμοσίας ανακουφίζουν άμεσα από την έλλειψη νοήματος και την απώλεια ελέγχου: πλέον εξηγούνται όλα και ελέγχονται ακόμα και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια, βάσει συνωμοσίας. Να σημειωθεί, πάντως, ότι τα παραπάνω παραδείγματα δεν αφορούν βάσιμες αμφιβολίες κατά πόσο τα πράγματα είναι όπως παρουσιάζονται, αλλά  ακλόνητες πεποιθήσεις.

Το σημαντικότερο κέρδος που αποκομίζει ένα άτομο από την παρανοειδή λειτουργία είναι ένα αίσθημα ισχύος και ακεραιότητας μπροστά στο οδυνηρό τραύμα της απώλειας και της εσωτερικής αδυναμίας που αυτό επιφέρει. Σε αυτές τις περιπτώσεις η παραδοχή λάθους συνιστά σοβαρή απειλή, μιας και προσβάλλει αυτό το αίσθημα ακεραιότητας που τόσο ανάγκη έχει ένα άτομο μπροστά σε δύσκολες στιγμές. Αυτός είναι και ο λόγος που μία παραληρητική ιδέα εκφράζεται με έναν άκαμπτο και απόλυτο τρόπο.

Μπροστά, λοιπόν, σε μία οδυνηρή πραγματικότητα, ένα άτομο μπορεί να καταφύγει στην παράνοια για να διατηρήσει μία αίσθηση ασφάλειας. Αυτό γίνεται στον βαθμό που οποιοσδήποτε ή οποιαδήποτε από εμάς έχουμε την ανάγκη να διατηρούμε κάποιες ακλόνητες πεποιθήσεις, τις οποίες αδυνατούμε να αναθεωρήσουμε. Υπό αυτήν την έννοια τόσο η ακλόνητη πεποίθηση ότι πχ. τα εμβόλια είναι ένας ύπουλος τρόπος χειραγώγησης του πληθυσμού, όσο και η ακλόνητη πεποίθηση ότι αυτά τα εμβόλια είναι απολύτως ασφαλή, μπορούν να υποκρύπτουν μηχανισμούς παράνοιας. Διότι ακόμα και οι γιατροί, οι οποίοι έρχονται και εκείνοι αντιμέτωποι με την οδυνηρή ανημπόρια τους, καταφεύγουν ενίοτε σε παρανοειδείς μηχανισμούς –χωρίς φυσικά να το καταλάβουν- και διατυπώνουν με απόλυτη και παντοδύναμη βεβαιότητα κάτι για το οποίο υπάρχουν μόνο ενδείξεις και όχι ξεκάθαρες αποδείξεις. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τόσο εκείνος που διατηρεί μία ακλόνητη πεποίθηση, όσο και εκείνος που στρέφεται φανατικά εναντίον του, πιθανώς έχουν πολύ περισσότερα κοινά από όσα φαντάζονται. Μοιάζει, μάλιστα, σαν να έχουν ανάγκη ο ένας τον άλλον, ώστε να διατηρούν ζωντανή μία ψευδαίσθηση αδιάσειστης εσωτερικής ισχύος, αλλά και μίας κάποιας εξωτερικής συντρόφευσης.

Βιβλιογραφία

1. Kendler K. S. (2017). The Clinical Features of Paranoia in the 20th Century and Their Representation in Diagnostic Criteria From DSM-III Through DSM-5. Schizophrenia bulletin, 43(2), 332–343. https://doi.org/10.1093/schbul/sbw161
2. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC; 2013, 90-93
3. https://www.galinos.gr/web/drugs/main/icdcodes/F22.0
4. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC; 2013, 87
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Delusion
6. Klein, Melanie (1946). "Notes on some schizoid mechanisms". In lib (ed.). Envy and gratitude and other works 1946-1963. Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis (published 1975). ISBN 978-0-02-918440-0.
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Paranoid-schizoid_and_depressive_positions